Sociološki pregled

Teorijske kontroverze u vezi sa srpskim identitetom – Uvodnik

Slobodan Antonić — 2025-01-13

Dositejevim stopama: od paradigme modernog do kontroverze o postmodernom srpskom identitetu

Marinko Lolić — 2025-01-13

Tekst je posvećen razmatranju stadijuma na životnom putu i književnoj i filozofskoj karijeri Dositeja Obradovića, o čemu postoje brojne, veoma suprotstavljene interpretacije. Dositejev koncept prosvetiteljstva neki autori ističu, ne samo kao oštru kritiku tadašnjeg, pre svega, monaškog života već i kao radikalan raskid s religijom i srpskom svetosavskom tradicijom. U radu su izneti razlozi zašto se Dositejevo „putovanje“, „hodanje“, „lutanje“, „skitanje“, „stranstvovanje“, u autorovim delima, ispripovedano u prvom licu, treba vrednovati kao ključno mesto njegovog ukupnog literarnog i filozofskog opusa, kao autentični narativ njegove rane produkcije i kasnije karijere filozofa i prosvetitelja. Suprotno gledištima da već Dositejevi rani radovi predstavljaju radikalan raskid sa srednjovekovnom srpskom tradicijom, u radu su izneti argumenti za obrnuto gledište da je princip subjektivnosti književne moderne ono što omogućuje da Dositejeva rana dela ne smatramo učinkom raskida s tradicijom, nego autonomnim aktom književnosti i filozofije iz samog principa refleksije i pripovedanja koji tek otvara put ka sticanju modernog identiteta srpske kulture u jakom teorijskom smislu.

Društveni koreni inverznog nacionalizma

Slobodan Antonić — 2025-01-13

Nipodaštavanje, prezir, neprijateljstvo, pa čak i mržnja prema pripadnicima sopstvenog društva, jesu fenomeni uočeni u mnogim zemljama. On se u ovom radu naziva inverznim nacionalizmom, ali se navode i druga imena koja se koriste u Srbiji, uz razmatranje i nekih ovdašnjih pokazatelja ovog fenomena. U drugom delu rada daje se pregled imenovanja i opisa inverznog nacionalizma u drugim zemljama (samomržnja, ojkofobija, etnomazohizam, smerdjakovština, malincizam...). U trećem delu rada iznose se neka objašnjenja ovog fenomena i ukazuje na to da on nema iste uzroke u zemljama centra svetskog kapitalističkog sistema i u zemljama (polu)periferije. Za objašnjenje inverznog nacionalizma u Srbiji najkorisnije je teorijsko objašnjenje koje je dato za malincizam u Meksiku: kao pounutrenje neokolonijalnog sistema vrednosti u funkciji normalizacije neoimperijalne dominacije.

Načini identitetske odbrane – slava i litije

Ivica Todorović — 2025-01-13

U tekstu se predstavljaju aktuelne manifestacije najznačajnijih i najuticajnijih srpskih narodnih rituala (slava i litije), koji u sebi povezuju hrišćansku i narodnu tradiciju. Neki njihovi novi izrazi posebno su važni upravo danas, kada su se ponovo našli u središtu odbrane od pokušaja dekonstrukcije srpskog identiteta. Rad je najpre zasnovan na istraživanjima litijskih dešavanja (tzv. litijskih ustanaka) tokom prethodnih nekoliko godina, kao i na višegodišnjim proučavanjima novih predstava o poreklu srpskih rodova, određenih porodičnom slavom. Usled svog značaja, litije i slava su neretko bili zabranjivani, upravo kao suštinska srpska identitetska obeležja. Najnovija dešavanja su u potpunosti, i u savremenim okolnostima, potvrdila ovakav njihov status.

Kosovski zavet

Zoran Kinđić — 2025-01-13

Jedan od najvažnijih konstituenata srpskog identiteta je predanje o Kosovskom boju. Oslanjajući se na Elijadeovo razlikovanje svetog i profanog, autor tvrdi da za srpski narod Kosovo predstavlja sveti prostor, Vidovdan sveto vreme, a Kosovsko predanje sakralni tekst. Zahvaljujući prolivenoj krvi srpskih vitezova, mučenika za odbranu pravoslavne vere i otadžbine, predeo Kosova preobražen je u sveti prostor. Vidovdan je neprolazni dan srpske istorije, jer je tada knez Lazar, u ime celokupnog naroda, dokazao opredeljenost Srba za Carstvo nebesko. Kosovski zavet je utemeljen na prethodnom Svetosavskom zavetu. Namera Sv. Save i Sv. Simeona Mirotičivog bila je da od Srba načine izabrani narod. Kosovski zavet je idejno osmislio Danilo III, ubrzo posle Kosovske bitke, a narodno epsko pesništvo je tom ideologijom proželo srpski narod. Zahvaljujući njoj srpski narod je, iako lišen države, uspeo da sačuva vlastiti identitet.

Antifašizam kao odrednica srpskog nacionalnog identiteta

Uroš V. Šuvaković — 2025-01-13

Cilj rada je da se doprinese poimanju elemenata srpskog nacionalnog identiteta kao kolektivnog identiteta Srba. Polazi se od razumevanja kolektivnih identiteta kod kojih je, osim svesti o MI koje ih odlikuje, veoma važna karakteristična razlika između istovrsnih društvenih grupa, prema tome odnos MI–ONI. U tom smislu, argumentuje se da je antifašizam kao vrednost karakteristika srpskog nacionalnog identiteta, koja se nedovoljno ističe. Pritom, antifašizam ne određujemo prvenstveno kao ideološku matricu, već kao konkretizaciju vrednosti slobodarstva, oko koje postoji saglasnost najvećeg broja naših autora, koji se bave ovom tematikom, da predstavlja element srpskog nacionalnog identiteta. Izvodi se zaključak i da je antifašizam kao element srpskog nacionalnog identiteta komplementaran i sa ostalim nacionalno-identitetskim karakteristikama srpskog naroda.

Pekićeva paradoksologija i srpski identitet

Dobrivoje Stanojević — 2025-01-13

Autor sa stilsko-retoričkog stanovišta prilazi istraživanju poetike paradoksologije Borislava Pekića u romanu Zlatno runo. Pekićevo traganje za srpskim identitetom s posebnim osvrtom na imanentnu paradoksologiju u ovom romanu ostvareno je nizom srodnih ironijsko-parodijskih postupaka kojima se stiže do dubljeg uvida u mene i konstante srpskog identiteta. Istraživanje Pekićeve poetike paradoksalnosti pri obradi ove tematike temelji se na metodama tumačenja kojima se najdalje može dopreti do umetničkog i kulturološkog smisla piščevih civilizacijskih uvida. Ovaj srpski pisac je prožimao i nijansirao kraće žanrove u svetlu paradoksa i neoaforističkih mikrostrukturnih celina sa izrazitim polemičkim pristupom i humorističkim nabojem koji pomažu celovitijem sagledavanju posebnosti srpskog sveta. Roman Zlatno runo je organizovan kao složeni intelektualno-raspravljački diskurs o osnovnim ispoljavanjima srpskog kulturnog obrasca u različitim istorijskim i socijalnim okolnostima. Rad se zaključuje uvidom u značaj elemenata grotesknog optimizma i „veselog skepticizma“ osnovnim poetičkim predlošcima ove složene romaneskne rasprave o identitetu. Izučavanje Pekićeve paradoksologije pomaže širim uvidima u posebnosti srpskih karaktera. Na taj način dublje se razumeva priroda i logika istorijskih događaja u srpskoj prošlosti i sadašnjosti.

Spomenici ranih istočnoslovensko-srpskih književnih veza kao izvori za proučavanje srpskog identiteta

Snežana Jelesijević — 2025-01-13

Veći deo rada posvećen je izlaganju dosadašnjih važnijih rezultata proučavanja Zakonopravila Svetog Save, uključujući podatke o srpskoslovenskim prepisima, srpskoj skraćenoj redakciji i primercima moskovske štampane Krmčije iz 1649–1653. u domaćim zbirkama. Daje se sažet pregled uočenih tragova primene Zakonopravila i njegovog uticaja na život i svest Srba u srednjem veku. Značajno mesto među njima ima ostvarivanje ideje simfonije Crkve i države, i njihova saradnja u regulisanju bračnih odnosa. Autor je mišljenja da je ličnost Svetog Save i njegovo delovanje, a u okviru njega i Zakonopravilo, doprinelo oblikovanju srpskog identiteta. Osvrće se na značaj Žičke besede Svetog Save o pravoj veri i Sinodika Pravoslavlja, i skreće pažnju na neophodnost proučavanja srpskih prepisa Pandekta Nikona Crnogorca.

Destrukcija srpskog nacionalnog identiteta i države u poslednjih sto godina

Milenko Bodin — 2025-01-13

U radu se bavimo fenomenom povezanosti dekonstrukcije i destrukcije nacionalnog identiteta. Analizirajući relevantan istorijski period, poslednjih sto godina, ukazujemo na glavne elemente srpskog nacionalnog identiteta u pokušajima njegove razgradnje, povezane sa sudbinom države. Ukazujemo na unutrašnje faktore defetističkog diskursa koji udruženi sa spoljašnjim faktorima, kao što su nadnacionalni projekat Jugoslavije i antinacionalni projekat komunističke ideologije, dovode do savremenog stanja rezidualnog karaktera države Srbije i hibridnog srpskog nacionalnog identiteta. Stanja u kome nema ni Jugoslavije a ni komunizma. Ovakvo stanje stvari ukazuje na polovičnost i nedovršenost deklarisanih promena, odnosno na „kostimiranje“ činilaca opstajanja antisrpskih formi identiteta kako na državnom tako i na nacionalno-identitetskom nivou. Artikuliše se potreba za formulisanjem javnih politika usmerenih na ozdravljenje javnog diskursa o analiziranim fenomenima.

Tradicionalističko-identitetski obrazac u nasleđivanju kod Srba na severu Kosova i Metohije

Branislava Vučković — 2025-01-13

Odnosi moći na Kosovu i Metohiji danas stavljaju srpsku zajednicu u marginalizovan položaj, a to je upravo onaj tip društvenih grupa čije je sećanje kao suprotstavljeno zvaničnom i kao izraz težnje za očuvanjem sopstvenog identiteta u neprijateljskom okruženju bilo predmet istraživanja na kojima se konstituisala kultura sećanja kao disciplina. Kolektivno sećanje se konstituiše u dijalektici pamćenja i zaboravljanja. Sećanje marginalizovanih grupa kao esencijalni element njihovog identiteta istovremeno je suprotstavljeno zvaničnoj politici sećanja. Polazeći od klasifikacije oblika zaboravljanja, koju nudi Alaida Asman, pokušaćemo da objasnimo načine, ali i uzroke i potencijalne posledice nametanja zaborava srpske kulture na Kosovu i Metohiji.

Identitet i stereotipi

Ana Vuković — 2025-01-13

U radu se razmatra pojmovna veza identiteta i stereotipa. Prvi deo rada obuhvata teorijske koncepcije o pojmu identiteta i njegovih glavnih sastojnica. U drugom delu se navode stereotipi o srpskom identitetu i razmatraju procesi u kojima stereotipi nastaju i opstaju tokom istorije. Ukazuje se na strategije stereotipiziranja, kao i na dinamički element identiteta. U trećem delu rada razmatra se savremeni primer negativnih autostereotipa o Srbima. U zaključku autor navodi da identitet može biti odraz stereotipa, ali da samo stereotipi ne mogu obuhvatiti sve elemente identiteta. Zapitanost nad stereotipima jedina je konstanta, pošto su oni, između ostalog, i projekcija formiranja, očuvanja i (de)konstrukcije identiteta u budućnosti.

Oblici nametnutog zaborava u funkciji promene identiteta na Kosovu i Metohiji

Milica Marjanović — 2025-01-13

Iako su tokom društveno-istorijskog razvoja nastupile mnogobrojne društvene promene koje su najdirektnije uticale na porodični život u celini, brojni običaji su se održali i prerasli u pravila društveno prihvatljivog ponašanja. U svetlu takvih razmatranja, glavni istraživački fokus ovog rada biće usredsređen na prizmu porodičnih odnosa u procesu ostavinskog postupka muških i ženskih naslednika, najčešće braće i sestara. Zakon o nasleđivanju Republike Srbije ne pravi razliku između muških i ženskih naslednika, odnosno dece ostavioca koja čine naslednike prvog naslednog reda; sa druge strane, običajno pravo u tradiciji srpskog društva nalaže da se ženski naslednici odriču nasledstva umrlih roditelja, te da čitavu imovinu, pre svega nepokretnosti, nasleđuje muški naslednik – brat. Naslednička izjava odricanja od porodičnog nasledstva je neopoziva. Polni stereotipi su oblikovani pod snažnim pritiskom društvenih običaja i normi, a glavna hipoteza rada odnosi se na to da su tradicija i običajno pravo i dalje jači od zakona, čemu svedoče podaci iz registra sudske prakse. U radu će biti predstavljeni podaci iz suda o ostavinskim raspravama koje su vođene za područje Opštine Kosovska Mitrovica tokom 2013. i 2014. godine, čime se potvrđuje hipoteza da se sestre i dalje odriču svog dela nasledstva u korist braće, dok je obrnuta situacija zabeležena samo u 10 predmeta ostavinskih rešenja od ukupno 135.

O porodicama, generacijama i solidarnosti: traganje za odgovorima na savremene demografske izazove

Milica Vlajić — 2025-01-13