Kazna lišenja slobode u Srbiji 1804-1860. godine

Zoran Mirković

doi:10.5937/zrpfns47-3637

Zoran Mirković Univerzitet u Beogradu, Pravni fakultet

DOI: https://doi.org/10.5937/zrpfns47-3637

Sažetak

Tekst je posvećen kazni lišenja slobode u Srbiji u prvoj polovini XIX veka, tj. od početka Prvog srpskog ustanka 1804. godine do donošenja Krivičnog zakonika 1860. godine. Do 1804. godine nije postojala kazna lišenja slobode u novovekovnom smislu reči. U vremenu od 1804. do 1813. godine postojao je „haps“, a ustaničke vlasti su gradile i prave tamnice radi kažnjavanja.
Od početka 20-tih godina XIX veka, kada su nastali prvi srpski sudovi, pored hapsa, pojavljuje se i robija, u teškom gvožđu. Međutim, kvalitativne razlike između hapsa i robije nije bilo. Ustrojstvo okružnih sudova, od 26. januara 1840. godine, predvidelo je više oblika kazne lišenja slobode, ali u praksi se izricanje kazne lišenja slobode svodilo na večnu robiju ili vremensku robiju.
Od početka 40-tih godina XIX kazna lišenja slobode sve se učestalije primenjivala i širilo se polje njene primene. Za najteža krivična dela, umesto zaprećene smrtne kazne i kazne trčanja kroz šibe, često je izricana kazna lišenja slobode, bilo od sudova bilo od najviše vlasti u postupku pomilovanja.
Kazna lišenja slobode izvršavala se ili kod policijskih vlasti (kazne kraćeg trajanja) ili u kaznenim zavodima, kad su osnovani (kazna lišenja slobode u dužem trajanju). Krajem tridesetih godina otvorio se problem izdržavanja kazne lišenja slobode ženskih osoba i problem umobolnih lica počinilaca krivičnih dela.
Rano se pojavljuju i množe propisi o izvršenju kazni lišenja slobode, koji su trebalo da reše brojna praktična i načelna pitanja u vezi izvršenja ove kazne. Konačno, 20. decembra 1851. godine je izdato Ustrojstvo ogledne ekonomije i kaznenog zavoda u Topčideru, koje je propisalo postupak prema osuđenicima, njihovom radu, kaznama, ophođenju stražara itd. Uočava se novi kazneni cilj - prinudno obrazovanje i popravljanje kroz rad.
Na kraju ovog perioda, 1858. godine pojavio se prvi teorijski rad o kaznenim zavodima i Projekat zakona o izvršenju kazni lišenja slobode. Ovaj projekat bio je izrađen na širokoj osnovi, sa pravilima za izvršenje svake kazne lišenja slobode, ali nije usvojen zbog nedostatka sredstava.