Arhitektonski rezervat kao oblik očuvanja nasleđa: primer sela Stare planine
Sažetak
Rad analizira uslove i mogućnosti očuvanja vernakularne arhitekture na području Stare planine u Srbiji. Tokom terenskog istraživanja koje je sprovedeno od 2003. do 2015. godine evidentirani su i arhitektonski snimlјeni objekti graditelјskog nasleđa u selima koja se nalaze na zapadnim padinama Stare planine. Posebno su istraživane oblasti Gornji Visok i Zabrđe na obroncima Vidliča. S obzirom da se dragoceno graditelјsko nasleđe na ovom području nalazi u stanju alarmantne ugroženosti i da velikom brzinom nestaje, u članku su razmatrane mogućnosti njegovog očuvanja kroz formiranje arhitektonskog rezervata kao prostorno definisane i funkcionalno jedinstvene celine bazirane na sintezi stvorenog i prirodnog nasleđa. Strukturu rezervata bi činila arhitektonska jezgra, staroplaninska sela ili izdvojeni lokaliteti u kojima se nalaze autentične kuće vernakularne arhitekture, međusobno povezana putnom infrastrukturom, formirajući specifičnu arhitektonsku rutu. Sastavne elemente rezervata činile bi i prirodne vrednosti, geomorfološke, geološke, hidrološke i hidrogeološke osobenosti i mesta. Formiranje rezervata ima za cilј i eksploataciju sadržaja, edukaciju stanovništva i razvoj turizma. Na taj način bi mogao da se aktivira ekonomski potencijal za finansiranje očuvanja neponovlјivog graditelјskog nasleđa Stare planine.
Reference
Bogdanović, B. (2014) Njena priča: Staro selo, u: Krstović, N. (ur.) Muzeji na otvorenom 2014: oci osnivači, Sirogojno, Muzej na otvorenom Staro selo, str. 149−162.
Chambers, E. (2009) From authenticity to significance: Tourism on the frontier of culture and place, Futures, 41(6), pp. 353−359.
Cvijić, J. (1966) Balkansko poluostrvo i južnoslovenske zemlje, Osnovi antropogeografije, 2 izd., Beograd, Zavod za izdavanje udžbenika Socijalističke Republike Srbije
Ćurčić, A., Momčilović Petronijević, A., Topličić Ćurčić, G., Keković A. (2020) An approach to building heritage and its preservation in Serbia and surrounding areas, Facta Universitatis, Series: Architecture and Civil Engineering, 18(1), str. 15−31, https://doi.org/10.2298/FUACE200511002C
Ćurčić, N., Milinčić, U., Stranjančević, A., Milinčić, M. (2019) Can winter tourism be truly sustainable in natural protected areas?, Journal of the Geographical Institute “Jovan Cvijić” SASA, 69(3), pp. 241–252. https://doi.org/10.2298/IJGI1903241C
Dragović, R., Todorović, M., Stanković, S. (2011) Mogućnosti za razvoj održivog turizma na Staroj planini, Glasnik Srpskog geografskog društva, 91(1), str. 87−116.
Drobnjaković, M., Vuksanović-Macura, Z., Spalević, A., Todorić, J. (2017) Researching and planning the rural space: the work of Branislav Kojić, Journal of the Geographical Institute “Jovan Cvijić”, 67(2), pp. 195−211, https://doi.org/10.2298/IJGI1702195D.
Đurica, N. (2014) Karakteristike razvoja Bugarske kao turističke destinacije. Magistarski rad, Beograd, Univerzitet Singidunum
Findrik, R. (1987) Zlatiborska brvnara i Muzej narodnog graditeljstva „Staro selo“ u Sirogojnu, Beograd, Republički zavod za zaštitu spomenika kulture
Giannakopoulou, S., Kaliampakos, D. (2016) The social aspects of rural, mountainous built environment. Key elements of a regional policy planning, Journal of Cultural Heritage, 21, pp. 849−859.
Grupa autora (2003) Atlas narodnog graditeljstva Srbije. Narodno graditeljstvo opštine Кnjaževac – Stara Palanina, Beograd, Republički zavod za zaštitu spomenika kulture
Grupa autora (2007) Atlas narodnog graditeljstva Srbije. Narodno graditeljstvo opštine Кnjaževac – Stara Palanina, Beograd, Republički zavod za zaštitu spomenika kulture
Igov, S. (2013) Obročnite krъstove: kultovo znamenie, Dimitrovgrad, Narodna biblioteka
Kadłuczka, A. (1984) Rezervat kao metoda zaštite i prezentacije arhitektonskih spomenika kulturе, Informatica Museologica, 4, str. 28−31.
Katapidi, I. (2021) Heritage policy meets community praxis: Widening conservation approaches in the traditional villages of central Greece, Journal of Rural Studies, 81, str. 47−58. https://doi.org/10.1016/j.jrurstud.2020.09.012.
Kojić, B. (1958) Seoska arhitektura i rurizam. Teorija i elementi, Beograd, Izdavačko preduzeće Građevinska knjiga
Kojić, B. (1973 Seoska arhitektura i rurizam, Beograd, Građevinska knjiga
Krstović, N. (2017) Selo i pitanje savremenosti, u: Rudić, S., Ćaldović Šijaković, S. (ur.), Selo Balkana: kontinuiteti i promene kroz istoriju, Beograd, Istorijski institut
Ljubenov, G. (2015) Dekorativno oblikovanje tradicionalne narodne arhitekture u regionu Stare planine, Beograd, Doktorska disertacija, Arhitektonski fakultet Univerziteta u Beogradu
Ljubenov, G., Blagojević-Roter, M. (2016) Disappearance of the traditional architecture – The key study of Stara planina villages, Serbian architectural journal,Vol.8, pp.43−58.
Ljubenov, G. (2020) Tradicionalno arhitektonsko nasleđe u regionu Stare planine. Arhitektura koja nestaje, posebno izdanje SANU br. 695, Odeljenje za likovne i muzičke umetnosti knj. 13, OrionArt
Macura, V. (2019) Opadanje gradova i opština, izumiranje sela, promene u sistemu naselja – Kakva je budućnost prostora Srbije?, u: Stojkov, B., Pantić, M. (ur.), Gradovi Srbije u budućnosti, Beograd, Akademija inženjerskih nauka Srbije, Akademska misao, str. 36−39.
Mastilo, N. (2001) Rečnik savremene srpske geografske terminologije, Beograd, Geografski fakultet Univerziteta u Beogradu
Matlovič, R., Matlovičová, K., Kolesárová, J. (2014) Conceptualization of the historic mining towns in Slovakia in the institutional, urban-physiological and urban-morphological context, in: Radics, Z., Penczes, J. (eds.), Enhancing competitiveness of V4 historic cities to develop tourism. Spatial-economic cohesion and competitivness in the context of tourism, Available at: https://www.researchgate.net/publication/283718125 [Accessed: 20. 1. 2022.]
Milošević, M. V., Markićević, M. (2004) Održivi turizam − utilizacija prostora planinskih pograničnih regija na primeru Stare Planine, Zbornik radova - Geografski fakultet Univerziteta u Beogradu, 52, str. 43−58.
Ministarstvo zaštite životne sredine (2022) Obaveštenje o postupкu pokretanja i promene vrste zaštite u nacionalnom parku „Stara planina”, Available at: https://www.ekologija.gov.rs/obavestenja/zastita-prirode/obavestenje-o-postupku-pokretanja-i-promene-vrste-zastite-u-nacionalnom-parku-stara-planina-0 [Accessed: 10. 3. 2022.]
Mitrović, М. M. (2015) Sela u Srbiji: promene strukture i problemi održivog razvoja, Beograd, Republički zavod za statistiku
Muzej na otvorenom „Staro selo” Sirogojno (2022) O Muzeju, Available at: https://www.sirogojno.rs/ [Accessed: 17. 1. 2022.]
Namičev, P., Vuksanović-Macura, Z., Petrevska, B. (2018) Vernacular architecture in Macedonia and Serbia: a comparative study, in: Brankov, J., Drobnjaković, M. (eds.), The Balkan Peninsula of Jovan Cvijić: Historical Background and Contemporary Trends in Human Geography, Belgrade, Geographical institute “Jovan Cvijić” SASA, Loznica, Cultural Centre “Vuk Karadžić”, pp. 243−252.
Protić, M. (1934) Geološki sastav i tektonika Stare planine, Beograd, Geološki institut Kraljevine Jugoslavije
Radonjić-Živkov, E. (2017) Zaštita narodnog neimarstva kao kulturnog dobra, u: Vuksanović-Macura, Z., Drobnjaković, M., Todorić, J., Spalević, A. (ur.) Branislav Kojić: prostor u selu − selo u prostoru. Beograd, Galerija nauke i tehnike SANU, str. 98−99.
Ribar, M. (1988) Arhitektura srpskog sela u funkciji turizma, Beograd, Izgradnja
Simonović, Đ. (1980) Uređenje seoskih teritorija i naselja, Beograd, Građevinska knjiga
Službeni glasnik Republike Srbije, 115/08, Prostorni plan područja Parka prirode i turističke regije Stara planina, Beograd, JP „Službeni glasnik”
Slovak Environmental Agency (2010) State of the environment report, Slovak Republic 2010, (Ministry of Environment of the Slovak Republic), Available at: https://www.enviroportal.sk/uploads/report/3385.pdf [Accessed: 20. 1. 2022.]
Srbija šume (2006) Stara planina, park prirode, Beograd, Zavod za zaštitu prirode Srbije
Stankov, U., Vladimir Stojanović, V., Dragićević, V., Arsenović, D. (2011) Ecotourism – an alternative to mass tourism in Nature Park “Stara Planina”, Journal of the Geographical Institute “Jovan Cvijić”, 61(1), pp. 43−59, https://doi.org/10.2298/IJGI1101043S .
Terziyska, I., Kyurova, V. (2012) Cultural heritage management: а case study in Bulgarian architectural reserves, in: International conference “Cultural Corridor Via Pontica – Cultural tourism without boundaries”, Dyuni Royal Resort, 21−25.09.2012.
Terzić, A., Bjeljac, Ž., Jovanović, R. (2014) Zaštita, revitalizacija i upotreba nasleđa kroz sistem formiranja kulturnih ruta − evaluacija master plana Put Rimskih careva, Kultura, 143, str. 319−335, https://doi.org/10.5937/kultura1443319t.
Tomić-Joković, S. (2013) Primena rezultata istraživanja starih zanata i zanimanja u Muzeju na otvorenom „Staro selo” u Sirogojnu, u: Krstović, N. (ur.), Muzeji na otvorenom 2013: iz drugog ugla, Sirogojno: Muzej na otvorenom Staro selo, str. 168−187.
UNESCO. 2022, The Trulli of Alberobello, Available at: https://whc.unesco.org/en/list/787/ [Accessed: 20. 1. 2022.]
Vasić Petrović, E. (2016) Studija zaštite sela Gostuša u opštini Pirot: sa predlogom za proglašenje za prostornu kulturno-istorijsku celinu. Niš, Zavod za zaštitu spomenika kulture, Fondacija arhitekta Aleksandar Radović
Vidanović-Sazda, G. (1955) Visok: prirodno-geografska ispitivanja, Beograd, Naučna knjiga
Vidanović-Sazda, G. (1960) Vidlič – Zabrđe: ekonomsko-geografska studija, Beograd, Geografski institut SANU
Videnović, A. (2017) Obnova centara u ruralnim područjima: novi zapisi, Beograd, Arhitektonski fakultet Univerzitet u Beogradu
Zlatić Ivković, Z. (2018) Čuvari baštine, u: Škorić, D. (ur.) Etno-sela i seoske ambijentalne celine u Republici Srbiji i Republici Srpskoj, Beograd, Srpska akademija nauka i umetnosti, str. 299−312.
Widawski K., Wyrzykowski J. (eds.) (2017) The Geography of Tourism of Central and Eastern European Countries, Cham, Springer
Sva prava zadržana (c) 2022 Arhitektura i urbanizam
Ovaj rad je pod Creative Commons Autorstvo-Deli pod istim uslovima 4.0 međunarodnom licencom.